Custom Hooks

در ری‌اکت (React)، کـاستوم هوک‌ها (Custom Hooks) یکی از مهم‌ترین ابزارها برای مدیریت منطق پیچیده و بازاستفاده‌پذیر درون کامپوننت‌ها هستند. به‌طور کلی، یک هوک تابعی است که از قابلیت‌های درونی ری‌اکت مانند state و lifecycle استفاده می‌کند، و یک "کاستوم هوک" درواقع تابعی است که توسعه‌دهنده برای انتزاع و اشتراک منطق میان چندین کامپوننت تعریف می‌کند. این ساختار، یکی از کلیدی‌ترین نوآوری‌های ری‌اکت از نسخه 16.8 به بعد است.
در معماری مبتنی بر کامپوننت، هر بخش از برنامه باید مسئولیت خاصی داشته باشد. زمانی که منطق مشابهی در چند کامپوننت تکرار می‌شود (برای مثال، مدیریت فرم، واکشی داده‌ها، یا event handling)، می‌توان آن منطق را درون یک کاستوم هوک قرار داد و از تکرار کد جلوگیری کرد.
اهمیت کاستوم هوک‌ها در این است که توسعه‌دهندگان می‌توانند منطق "stateful" را در قالب توابع خالص و مستقل تعریف کنند، بدون نیاز به استفاده از کلاس‌ها یا HOCها. با این روش، پروژه‌های بزرگ ری‌اکت (React) از نظر ساختار، نگهداری و مقیاس‌پذیری بسیار بهبود می‌یابند.
در این بخش، یاد خواهید گرفت که کاستوم هوک‌ها چگونه کار می‌کنند، چه زمانی باید از آن‌ها استفاده کرد و چگونه می‌توان از آن‌ها برای ساخت رابط‌های مدرن در SPAs و وب‌اپلیکیشن‌های پیچیده بهره برد.

درک مفاهیم بنیادی ری‌اکت برای فهم درست کاستوم هوک‌ها ضروری است. ری‌اکت بر مبنای چهار اصل اصلی کار می‌کند: کامپوننت‌ها، مدیریت state، جریان داده (data flow) و چرخه حیات (lifecycle). کاستوم هوک‌ها این اصول را در سطحی بالاتر انتزاع می‌کنند تا منطق میان کامپوننت‌ها به اشتراک گذاشته شود بدون اینکه ساختار سلسله‌مراتبی یا درختی آن‌ها پیچیده‌تر شود.
کاستوم هوک‌ها در اکوسیستم ری‌اکت جایگاهی کلیدی دارند، زیرا با ترکیب توانمندی‌های useState، useEffect، useMemo و سایر هوک‌های داخلی، یک مکانیزم بازاستفاده‌پذیر و انعطاف‌پذیر ایجاد می‌کنند. مثلاً در یک اپلیکیشن، ممکن است نیاز به واکشی داده از API در چندین نقطه وجود داشته باشد؛ در این حالت، به‌جای تکرار منطق useEffect و state در چند کامپوننت، می‌توان یک کاستوم هوک مانند useFetch تعریف کرد که این کار را انجام دهد.
ارتباط کاستوم هوک‌ها با دیگر فناوری‌های ری‌اکت مانند Context API، Redux و React Query نیز قابل توجه است. در بسیاری از پروژه‌ها، هوک‌ها به عنوان واسطی میان لایه داده و UI عمل می‌کنند. استفاده از کاستوم هوک‌ها به‌ویژه زمانی مفید است که منطق باید به شکلی قابل آزمایش، مستقل و بهینه پیاده‌سازی شود.
به‌طور کلی، باید از کاستوم هوک‌ها زمانی استفاده کرد که:

1. منطق قابل بازاستفاده‌ای در چند کامپوننت وجود دارد.
2. نیاز به جداسازی concerns وجود دارد.
3. توسعه‌دهنده می‌خواهد پیچیدگی کد UI را کاهش دهد.

مقایسه کاستوم هوک‌ها با دیگر روش‌های اشتراک منطق در ری‌اکت دید روشنی از جایگاه آن‌ها می‌دهد. پیش از معرفی هوک‌ها، توسعه‌دهندگان از High-Order Components (HOC) و Render Props برای بازاستفاده از منطق استفاده می‌کردند. هرچند این روش‌ها مفید بودند، اما موجب درخت کامپوننت‌های پیچیده و کاهش خوانایی کد می‌شدند.
در مقایسه، کاستوم هوک‌ها از ساده‌ترین و کارآمدترین رویکردها برای اشتراک منطق هستند. آن‌ها در سطح تابع عمل می‌کنند و از هیچ wrapper یا الگوی ترکیبی پیچیده استفاده نمی‌کنند. این مزیت باعث می‌شود کد تمیزتر، سبک‌تر و قابل اشکال‌زدایی باشد.
مزیت دیگر کاستوم هوک‌ها در انعطاف و ترکیب‌پذیری آن‌هاست. چندین کاستوم هوک می‌توانند با یکدیگر تعامل داشته باشند و منطق‌های پیچیده‌تری را بسازند. البته باید توجه داشت که استفاده بی‌رویه از هوک‌ها یا طراحی غیربهینه ممکن است موجب re-renderهای غیرضروری یا رفتارهای پیش‌بینی‌ناپذیر شود.
در پروژه‌هایی که نیاز به اشتراک منطق ساده و سطح بالا وجود دارد، کاستوم هوک‌ها انتخاب ایده‌آل هستند. اما در مواردی که منطق به داده‌های جهانی متکی است یا نیاز به کنترل متمرکز state وجود دارد، Context API یا Redux ممکن است جایگزین بهتری باشد.

در دنیای واقعی، کاستوم هوک‌ها تقریباً در هر پروژه‌ی مدرن ری‌اکت کاربرد دارند. از مدیریت فرم‌ها (مثل useForm) تا مدیریت Fetch داده (مثل useFetch) یا مشاهده اندازه پنجره مرورگر (useWindowSize)، همه از کاستوم هوک‌ها استفاده می‌کنند.
در صنعت، شرکت‌هایی که برنامه‌های مقیاس‌پذیر توسعه می‌دهند، کاستوم هوک‌ها را برای جداسازی منطق از نمایش استفاده می‌کنند تا تیم‌های مختلف بتوانند به‌صورت موازی روی بخش‌های مختلف کار کنند. مثلاً در یک اپلیکیشن مالی، می‌توان هوک‌های useAccountData، useTransactions، یا useAuth تعریف کرد تا منطق مربوط به هر حوزه مستقل و شفاف باشد.
از نظر عملکرد، کاستوم هوک‌ها تأثیر مستقیمی بر سرعت رندر ندارند، اما طراحی غیربهینه (مثل تعریف هوک‌ها در درون تابع render) می‌تواند موجب هزینه‌های اضافی شود. با رعایت اصول memoization و dependency arrays در useEffect، می‌توان از re-renderهای بی‌مورد جلوگیری کرد.
در آینده، انتظار می‌رود ری‌اکت APIهای بیشتری ارائه دهد تا ساخت کاستوم هوک‌ها ساده‌تر و قدرتمندتر شود، به‌ویژه با ادغام در ابزارهایی مانند React Server Components و React Compiler.

بهترین روش‌ها در استفاده از کاستوم هوک‌ها در ری‌اکت شامل رعایت اصول طراحی تابعی، جداسازی concerns، و حفظ پایداری state است. همیشه باید از نام‌گذاری استاندارد (مثل شروع نام با use) استفاده شود تا ری‌اکت بتواند رفتار هوک را شناسایی کند.
اشتباهات رایج شامل prop drilling بی‌مورد، تعریف هوک در شرط‌ها، یا تغییر مستقیم state است. هر هوک باید در بالاترین سطح تابع تعریف شود و وابستگی‌ها در useEffect دقیق تنظیم شوند.
برای بهینه‌سازی عملکرد، می‌توان از useMemo و useCallback در کنار کاستوم هوک‌ها استفاده کرد. هنگام اشکال‌زدایی، ابزارهایی مانند React DevTools کمک می‌کنند تا رفتار state در هوک‌ها ردیابی شود.
از نظر امنیتی، باید از قرار دادن داده‌های حساس در هوک‌هایی که به اشتراک گذاشته می‌شوند خودداری شود. به‌ویژه در پروژه‌هایی با احراز هویت یا داده‌های کاربر، هوک‌ها باید طوری طراحی شوند که فقط لایه‌های مجاز به آن‌ها دسترسی داشته باشند.

در پایان، کاستوم هوک‌ها یکی از قدرتمندترین ابزارهای ری‌اکت هستند که توسعه‌دهندگان را قادر می‌سازند تا منطق پیچیده را در قالب توابع بازاستفاده‌پذیر طراحی کنند. در تصمیم‌گیری برای استفاده از کاستوم هوک، باید پیچیدگی منطق، نیاز به اشتراک‌گذاری داده و سطح کنترل بر state را مد نظر قرار داد.
برای شروع، پیشنهاد می‌شود از مثال‌های ساده مانند useFetch یا useToggle آغاز کنید و به‌تدریج به هوک‌های پیچیده‌تر حرکت کنید. ادغام کاستوم هوک‌ها با Context API، React Query و Zustand می‌تواند باعث ساخت اپلیکیشن‌هایی شود که هم از نظر ساختار و هم عملکرد در سطح بالایی قرار دارند.
در سیستم‌های موجود، باید از کاستوم هوک‌ها به عنوان لایه‌ای میان state management و UI استفاده کرد. در بلندمدت، این روش موجب کاهش هزینه نگهداری، افزایش مقیاس‌پذیری، و بهبود ROI در توسعه ری‌اکت خواهد شد.